ارگ کریمخان در بلوار هجرت شیراز

کریمخان پس از تکیه زدن بر تخت سلطنت، شیراز را به‌عنوان پایتخت پادشاهی‌اش برگزید و به‌مرور زمان سازه‌های متعددی را در آن بنا نهاد. وی طرح جالبی از ساخت‌وساز را در سر داشت؛ این طرح آمیزه‌ای از معماری خاص صفوی و یادمان‌های به‌جامانده از تخت جمشید بود که چهره شیراز را دگرگون می‌کرد. ارگ کریمخان یکی از همین بناها بود که بین سال‌های ۱۱۴۵ تا ۱۱۴۶ هجری شمسی ساخته شد تا محل استقرار حکومت باشد. کریمخان بهترین معماران آن دوران را به‌کار گماشت تا شاهکاری را برای او خلق کنند. مصالح این بنا از بهترین نوع و از داخل و خارج کشور تهیه شدند و ساخت بنا در کمترین زمان ممکن به‌پایان رسید.

با از هم پاشیدن سلسله زندیه و روی کار آمدن قاجارها، این بنا به محل زندگی فرمانروایان محلی تبدیل شد. عبدالحسین میرزا فرمانفرما، شاهزاده قاجاری، در دوره حکمرانی‌اش بر فارس دستور داد تا مینیاتورهای نقاشی شده در این بنا را مرمت کنند و چهره این ارگ را سروسامان دهند.

هرکدام از فرمانروایان، با اعمال سلیقه شخصی خود، دخل و تصرف‌هایی در بنا ایجاد کردند که ازجمله آنها ایجاد عمارت‌هایی در حیاط بود که چهره نامناسبی به ارگ داد. آنها نقاشی‌های دوران زندیه را نیز پوشاندند و تزیینات دیگری را ایجاد کردند. برای انجام این کار سطح دیوار را با تیشه تراشیدند چراکه گچ به‌راحتی روی لایه‌های قبلی گچ قرار نمی‌گرفت.

در زمان سلطنت سلسله پهلوی و در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی به دنبال ساخت مرکز شهربانی، ارگ به‌عنوان زندان مورداستفاده قرار گرفت و متحمل آسیب‌هایی جدی شد. در سال ۱۳۵۰ هجری شمسی مسئولیت این ارگ را برعهده اداره فرهنگ و هنر وقت گذاشتند و ارگ کریمخان تحویل دفتر فنی حفاظت آثار باستانی شد. امروزه نیز این بنای عظیم زیر نظر سازمان میراث فرهنگی جمهوری اسلامی ایران اداره می‌شود.

هوشنگ اسفندیاری (سرپرست کارگاه مرمت ارگ کریمخان) پژوهشی را در رابطه با بنای ارگ کریمخان زند انجام داده و به نکاتی درباره معماری و توصیف محوطه و نقوش و تزیینات این بنا دست‌یافته است. امروزه قسمت‌هایی از این بنای ارزشمند توسط گروه‌های کارشناس مرمت احیا شده‌اند اما هنوز هم جای قسمت‌هایی از طرح‌ها و نقاشی‌ها و مقرنس‌های سقف‌ها در این اثر خالی است و روزبه‌روز بر شدت آسیب افزوده می‌شود.

در بخش درونی ارگ اما با فضای متفاوتی مواجه می‌شویم؛ فضایی با ایوان‌ها و اتاق‌های نقاشی شده، آب‌نماها و باغچه‌ها که همگی از ظرافت خاصی برخوردارند. در هر یک از اضلاع شمال، جنوب و غرب بنا یک ایوان دیده می‌شود که شش اتاق مسکونی در دو طرف آن قرار دارد. ضلع شرقی سازه نیز به حمام خصوصی و برخی امکانات خدماتی اختصاص‌یافته است. همگی اینها ویژگی مسکونی ارگ را نشان می‌دهند.

بیشترین مصالح به کار رفته در بنا آجر و سنگ است. سنگ مرمرهای بنا را از تبریز به اینجا آورده‌اند و سنگ آهک‌هایی نیز در ساختار بنا دیده می‌شود که معروف به گندمک هستند. بر روی سنگ‌ها علامت‌هایی به چشم می‌خورد که منحصر به سنگ‌تراش سازنده آن قطعه بوده و به‌منزله مهر سنگ‌تراش هستند.

دیوارهای آجری کنگره‌دار با ارتفاع ۱۲ متر قسمت بیرونی ارگ را تشکیل می‌دهند که بسیار ضخیم و نفوذناپذیر هستند و بیشترین ضخامت دیوارها در این بنا متعلق به دیوارهای بیرونی ارگ است. در لبه‌های دیوار جان‌پناه‌های متعددی به چشم می‌خورند که فضای بسیار مناسبی جهت دیده‌بانی و تیراندازی به هنگام جنگ بوده‌اند. در این دیوارها در قسمت بالا ناودان‌هایی سنگی جهت باران تعبیه‌شده است و نیز مزغله‌هایی (شکاف) جهت تیراندازی دیده می‌شود.

در هر گوشه از این دیوارها یک برج ۱۴ متری از لاشه‌سنگ و شفته‌آهک ساخته‌شده است که عمق پی هر یک از آنها به ۶ متر می‌رسد. این برج‌ها سه طبقه مجزا دارند و راه‌پله‌هایی به‌صورت دورانی دسترسی به طبقات مختلف آنها را ممکن می‌کنند. در طبقات این برج‌ها دو اتاق وجود دارد؛ یکی جهت استراحت نگهبانان و دیگری برای نگهداری اسلحه. این برج‌ها دری به پشت دیوارها دارند و دسترسی به آنها از درون ارگ ممکن است.

طرح این برج‌های دایره‌ای شکل در چهارگوشه بنا، به‌وفور در پلان کاروانسراهای دوره صفوی به چشم می‌خورد. در هنگام ساخت برج شمال غربی معماران به این نتیجه رسیدند که خاک این قسمت برای ایجاد برج بزرگ ارگ مناسب نیست و ممکن است در آینده سازه نشست کند. به همین علت محل ساخت بنا را چند متر به سمت غرب کشیدند و شکل کلی این بنا به‌صورت یک ذوزنقه ناقص درآمد.

در نمای بیرونی ورودی ارگ یک تابلوی کاشی‌کاری متعلق به دوره قاجار دیده می‌شود که صحنه نبرد رستم با دیو سفید را به تصویر کشیده است. در ضلع شرقی بالای در ورودی در قسمت داخلی بنا نیز کاشی‌کاری‌هایی وجود داشته که امروزه کاملاً از بین رفته است.

به‌طورکلی در ظاهر بنا و حتی در محوطه داخلی تزیین زیادی دیده نمی‌شود و تنها تزیینات موجود، در نمای داخلی اتاق‌ها هستند. تنها تزیینات بیرونی، نقوشی در طرح‌های نیمه خوشه‌انگوری و رفت‌وبرگشت مثلث، لوزی، زیگزاگ و ترنج هستند که با آجر ایجادشده‌اند.

قسمت‌های مسکونی ارگ در ضلع‌های شمالی، غربی و جنوبی آن قرار دارند. در هرکدام از این بخش‌ها ایوانی با دو ستون سنگی دیده می‌شود که شش اتاق در دو طرف خود دارند. جالب است بدانید در زمان قاجار ستون‌های سنگی ایوان‌ها را با یکدیگر جابه‌جا کردند. در داخل اتاق‌ها این عناصر معماری دیده می‌شوند:

۱– دوال و طاقچه پایین و بالای آن

دوال عنصری است که بعد از کلاف‌بندی پای طاق‌ها و بر روی پنجره‌ها، جرزها و بالای طاقچه‌ها می‌سازند. این عنصر با گچ و به شکلی ساده که برجسته‌تر از دیوار است ساخته می‌شود. داخل طاقچه‌های بالای دوال مزین به نقوش تذهیبی است که از سه بخش تشکیل‌شده است. یک نقش بزرگ‌تر در وسط و نقش شاپرک در بالا و پایین آن. بالای طاقچه‌های پایین نیز کتیبه‌هایی دیده می‌شوند که چهره خاصی به بنا بخشیده‌اند.

۲– سردر

به مدخل اصلی ورودی اطلاق می‌شود.

۳– ازاره‌ها

قسمتی از پایین دیوار که آن را با سنگ و کاشی می‌پوشانند.

۴– ارسی

پنجره مشبکی که به‌صورت بالارو باز می‌شود و تزیینات شیشه‌رنگی نیز در آن استفاده می‌کنند.

۵– پستو

اتاق کوچکی که در پشت اتاق دیگری می‌سازند تا اشیا و لوازم خانه را در آن نگهداری کنند.

۶– مقرنس

یکی از عناصر تزیینی معماری و پرکاربرد در زیباسازی بناهای ایرانی همچون مساجد و آرامگاه‌هاست. مقرنس‌ها طبقاتی روی‌هم ساخته‌شده هستند که برای آرایش بناها یا برای تبدیل از یک شکل هندسی به شکل هندسی دیگر به‌کار می‌روند. نقوش مقرنس سقف‌ها در هر یک از اتاق‌های ارگ کریمخان کاملاً منحصربه‌فرد است. تنها در دو اتاق در ضلع شمالی و جنوبی سقف‌ها مقرنس کامل دارند و دو برابر طاق‌های معمول در ارگ بر روی آنها کار شده است.

۷– قطاربندی

مقرنسی است که در یک خط مستقیم کار شده باشد مانند مقرنس بین طاق و دیوارهای یک اتاق.

اتاق‌های ارگ کریمخان از داخل به هم مرتبط هستند و بدون بیرون آمدن از فضای داخلی می‌توان در آنها رفت‌وآمد داشت. ورودی اتاق‌ها دقیقاً روبروی هم قرار دارند و تنها یک فضای راهرو مانند بین دو اتاق دیده می‌شود. اتاق‌های کوچک، بالای راهروها قرار گرفته‌اند. چهار اتاق در هر ضلع مزین به مقرنس و تزییناتی چنینی هستند؛ اما در نقاشی آنها از مواد و مصالح با کیفیت پایین استفاده‌شده است.

در قسمت پشتی اتاق‌های کوچک، پستویی وجود دارد. در هر ضلع در دو طرف شاه‌نشین راهروهای کوچکی نیز تعبیه‌شده است که راه ارتباطی با محوطه محسوب می‌شوند و  هیچ ارتباطی با اتاق‌های اصلی ندارند. در راهروها اتاق‌های کوچکی نیز ساخته‌اند که توسط پلکانی به راهروی پایین متصل می‌شوند و بیشتر جهت استراحت غلامان مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

شاه‌نشین قسمتی آفتاب‌گیر از خانه است که بزرگ‌تر و دارای سقفی مرتفع‌تر از سایر اتاق‌ها بوده و به آن سه دری یا پنج دری نیز می‌گویند. در اضلاع شمالی، غربی و جنوبی ارگ کریمخان شاه‌نشین‌هایی وجود دارد که با عنوان تالار بلندپایه یا بهشت پیرایه نیز خوانده می‌شود.

شاه‌نشین شمالی مناسب زمستان است و به هنگام برودت هوا مورد استفاده قرار می‌گرفته است. دو ستون جلوی این شاه‌نشین از سنگ یکپارچه معروف به گندمک ساخته‌شده‌اند و بر روی آنها تزیینات گل شاه‌عباسی دیده می‌شود. در این شاه‌نشین یک نیم‌کاسه مقرنس وجود دارد که رو به حیاط است و زیر آن بخاری قرار دارد. قسمت دوال زیر سقف نیز با مقرنس تزیین‌شده و سقف کاذب چوبی داشته است. اتاق‌های شمالی کاملاً قرینه قسمت جنوبی هستند.

شاه‌نشین اصلی، شاه‌نشین ضلع غربی است که کاربردی تابستانه دارد و روبه روی حوض بزرگ واقع‌شده است. این شاه‌نشین ستون‌های چوبی با تزیینات مارپیچ دارد. چوب این ستون‌ها یک تکه و از درخت سرو است و در قسمت بالای آن تزیینات مقرنس خودنمایی می‌کند.

شاه‌نشین جنوبی در تمام ایام سال مورد استفاده قرار می‌گرفته و فضایی چهارفصل بوده است.

آب ارگ کریمخان از آب قنات رکن‌آباد معروف به رکنی تأمین می‌شده است. این آب بهترین آب شیراز از لحاظ املاح معدنی بوده و امروزه با خراب شدن این قنات سیستم آبرسانی ارگ نیز از میان رفته است.

در جلوی هر ایوان، حوض چهارگوشی وجود دارد. حوض‌های مجموعه ارگ کریمخان از سنگ‌های یکپارچه هستند و فواره‌هایی در آنها دیده می‌شود. جنس سنگ این حوض‌ها از نوع آهکی است که به اتابک شهرت دارد. این نوع حوض‌ها در برابر آب و فرسایش آن مقاومت بسیار خوبی از خود نشان می‌دهند. آبراهه‌ای در امتداد حوض‌های شمالی و جنوبی مجموعه وجود دارد که در انتها به یک گودال مکعب شکل سنگی می‌رسد.

حمام ارگ را می‌توان جزو اولین حمام‌های اختصاصی با این سبک در ایران به شمار آورد. این حمام دست نخورده‌ترین بخش ارگ بوده و برای استحمام خانواده سلطنتی کاربرد داشته است. این حمام مانند بسیاری از حمام‌های قدیمی سربینه (رختکن) دارد که در آن چهار سکو جهت نشستن و تعویض لباس دیده می‌شود. در زیر سکوهای سربینه می‌توان محل گذاشتن کفش و بسته لباس را نیز مشاهده کرد.

در وسط سربینه حوض هشت‌گوشی خودنمایی می‌کند و در گوشه‌ای از این قسمت محلی برای گرم کردن فضا توسط آتش و درست کردن چای و قلیان تعبیه‌شده است. سربینه تنها محل تعویض لباس نبوده و کارهای دیگری نیز در آن صورت می‌گرفته است که برخی از آنها عبارتنداز: حجامت، خالکوبی، مشت‌ومال، صحبت کردن، صرف چای و قلیان کشیدن و غیره. یک راهرو سربینه را به گرم‌خانه متصل می‌کند که شامل سه قسمت است: فضای گرم‌خانه، خزینه و نورخانه.

خزینه نیز دارای چند قسمت است که عبارت‌انداز: دیگ مسی نصب‌شده در وسط که در زیر آن آتش روشن می‌کرده اند و دو حوض طرفین با آب ولرم.

کانال‌هایی جهت جریان هوای گرم در گرم‌خانه وجود دارد که به زیر دیگ خزانه متصل هستند.